Жодзінская дзіцячая школа мастацтваў

З першых дзён Вялікай Айчыннай вайны ўсю сілу і моц нямецкай арміі жыхары Мінскай вобласці адчулі на сабе. На яе тэрыторыю наступала самая магутная з 3 груповак вермахта – група армій «Цэнтр».

25 чэрвеня 1941 г. былі акупаваны Маладзечна, Вілейка, Валожын; 26 чэрвеня нямецкія войскі ўвайшлі ў Клецк, Смалявічы; 27 чэрвеня былі заняты Слуцк і Узда; 28 чэрвеня – Дзяржынск, Нясвіж, Любань, Стоўбцы, Старыя Дарогі, Мар'іна Горка; 29 чэрвеня – Капыль; 1 ліпеня – Крупкі; 2 ліпеня – Барысаў, Мядзел, Лагойск, Чэрвень; 3 ліпеня – Беразіно.

На акупаванай тэрыторыі ўсталёўваўся так званы «новы парадак». Гэта загадзя распрацаваны, мэтанакіраваны план генацыду, ліквідацыі савецкага ладу і яго духоўных каштоўнасцей, разрабаванне прыроднага здабытку і прыродных рэсурсаў.

Ідэалагічнай асновай акупацыйнай палітыкі былі чалавеканенавісніцкія тэорыі аб «расавай перавазе» нямецкай нацыі над усімі іншымі; аб «гістарычнай неабходнасці» пашырэння «жыццёвай прасторы» для немцаў і іх «неад'емным праве» на сусветнае панаванне.

Асноўным сродкам падтрымання «новага парадку» былі войскі і розныя службы СС (ахоўныя атрады), СА (штурмавыя атрады), СД (служба бяспекі), гестапа (палітычная паліцыя).

Галоўным напрамкам ажыццяўлення плана «Ост» (вызначаў праграму каланізацыі захопленых тэрыторый, германізацыю насельніцтва і знішчэння народаў Усходняй Еўропы) з'яўлялася палітыка генацыду – планамернае вынішчэнне цэлых груп насельніцтва па тых ці іншых матывах: з-за прыналежнасці да савецкіх актывістаў, камуністаў, яўрэяў. Для рэалізацыі гэтага плана выкарыстоўвалася цэлая сістэма мер: закладніцтва, аблавы, пагромы, турмы, карныя аперацыі, канцэнтрацыйныя лагеры, лагеры смерці. Першымі з сістэмай лагераў сутыкнуліся чырвонаармейцы, якія трапілі ў палон.

Плануючы вайну на знішчэнне супраць СССР, кіраўніцтва нацысцкай Германіі першапачаткова не мела намеру прытрымлівацца норм міжнароднага права ў дачыненні да ваеннапалонных, якія былі замацаваны на міжнародных канферэнцыях у Гаазе 1899 і 1907 гг., затым жэнеўскай канвенцыяй 1929 года.

Фашысцкая Германія адмовілася прытрымлівацца нормаў міжнароднага права ў дачыненні да ваеннапалонных чырвонаармейцаў, матывуючы гэта тым, што СССР, не далучылася да Жэнеўскай канвенцыі 1929 года, не з'яўляецца правапераемнікам царскай Расіі, якая прыняла Гаагскія канвенцыі.

Плануючы «бліцкрыг», германскае камандаванне меркавала захоп вялікай колькасці палонных, аднак звязаныя з гэтым праблемы не ўлічваліся ў ваенных планах Германіі, што стала адной з асноўных прычын гібелі трапіўшых у палон салдат Чырвонай Арміі.

На тэрыторыі Мінскай вобласці ў 1941 – 1944 гг. акупанты размясцілі 8 дулагаў – перасыльных лагераў для ваеннапалонных (6 – у Барысаве, 1 – у Маладзечне, 1 – у Стоўбцах); 7 шталагаў – стацыянарных лагераў радавога і сяржанцкага складу; 26 афлагаў – стацыянарных лагераў для ваеннапалонных афіцэраў (усе 26 існавалі ў розны час). Самымі буйнымі з шталагаў былі:

Масюкоўшчына - шталаг 352 - за час існавання лагера загінула 80 тыс. чалавек. Маладзечна - шталаг 342 - загінула 33 тыс. чалавек, Слуцк – шталаг 362 – загінула 14 тыс. чалавек, Барысаў – шталаг 382 – загінула 10 тыс. чалавек.

Палонныя часта размяшчаліся пад адкрытым небам або ў перапоўненых халодных бараках і адрынах. Вываз на тэрыторыю рэйха, часткай з-за недахопу транспартных сродкаў, часткай з-за абыякавасці нямецкага кіраўніцтва да лёсу ваеннапалонных, практычна не вырабляўся. Шанцы выжыць, перш за ўсё ў першую ваенную зіму, у палонных салдат і афіцэраў Чырвонай Арміі былі невялікія. Цесната, антысанітарныя ўмовы, следствам якіх з'яўляліся сыпны тыф і іншыя эпідэміялагічныя захворванні, адсутнасць медыкаментаў, холад і голад, а таксама бескантрольнае прымяненне зброі аховай прыводзілі да вялікай смяротнасці сярод ваеннапалонных. Толькі ў 352-м шталагу ў Масюкоўшчыне пад Мiнскам у лістападзе – снежні 1941 г. памерла 25 тыс. чалавек.

У ліпені 1941 г. на тэрыторыі былой Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі акупанты зладзілі лагер для савецкіх ваеннапалонных – шталаг 342, праз які прайшло і мірнае насельніцтва Бранскай і Смаленскіх абласцей (усяго загінула 33150 чалавек). Тут, як і паўсюль, лютавалі эпідэміі і голад, меў месца канібалізм. Пад Мінскам Малы Трасцянец - найбуйнейшы лагер смерці на тэрыторыі Беларусі і акупаваных раёнах СССР, створаны СД. Тут знішчаліся мірныя жыхары, ваеннапалонныя з СССР, а таксама яўрэі – беларускія і дэпартаваныя з Аўстрыі, Чэхаславакіі.

У 1944 годзе лагеры на тэрыторыі Беларусі апусцелі. Вязні, якія знаходзіліся ў іх, былі знішчаны або вывезены ў Германію.

Нечуваныя зверствы чынілі акупанты над мясцовым насельніцтвам.

Закатаваныя фашыстамі савецкія ваеннапалонныя, павешаныя фашыстамі савецкія грамадзяне. Пад выглядам барацьбы з партызанамі яны правялі 11 карных аперацый на тэрыторыі вобласці: «Бамберг» (20.03.1942 – 04.04.1942), «Балотная ліхаманка» (20.08.1942 – 20.09.1942), «Альберт I» і «Альберт II» (лістапад 1942 г.), «Фрыда» (лістапад 1942 г.), «Франц» (студзень 1943 г.), «Зімовае чараўніцтва» (16.02.1943 – 31.03.1943), «Хортунг» (люты 1943 г.), «Русалка» (24.02.1943 – 01.03.1943), «Котбус» (20.05.1943 – 21.06.1943), «Марабу» (17.05.1944 – 25.05.1944), «Баклан» (25.05.1944 – 23.06.1944). У ходзе іх правядзення спальваліся вёскі, мірныя жыхары расстрэльваліся або вывозіліся ў лагеры смерці або на прымусовыя работы ў Германію.

У Мінскай вобласці акупанты часткова або цалкам спалілі разам з жыхарамі 1544 вёскі, многія з іх так і не адрадзіліся (увесь свет ведае трагедыю Хатыні).

І толькі помнікі і мемарыяльныя комплексы сведчаць, што калісці тут кіпела жыццё. Мемарыяльны комплекс «Дальва» Лагойскага р-на, мемарыял у в. Доры Валожынскага раёна, в. Жаволкі Капыльскага раёна.

Поўнаму фізічнаму знішчэнню падлягала яўрэйскае насельніцтва акупаванай Беларусі паводле «канчатковага рашэння» – плана, прынятага нацысцкім кіраўніцтвам у студзені 1942 г. У большасці раённых цэнтраў Мінскай вобласці вылучаліся спецыяльныя кварталы для пражывання і знішчэння яўрэйскага насельніцтва - гета.

Генацыд у Жодзіне

Генацыд - гэта палітыка, заснаваная на фізічным знішчэнні або стварэнні ўмоў для невыноснага пражывання насельніцтва ці групы насельніцтва па нацыянальнай, расавай, рэлігійнай, моўнай і іншых прыкметах. З'яўляецца агульнапрызным асабліва цяжкім злачынствам супраць чалавецтва і чалавечнасці. У гады Вялікай Айчыннай вайны Беларусь страціла кожнага трэцяга жыхара (каля 3 мільёна чалавек), і гэта былі не толькі ваенныя страты і звязаныя з вайной смерці ад голаду і пазбаўленняў, але і следства мэтанакіраванай палітыкі гітлераўскай Германіі ў дачыненні да насельніцтва нашай краіны.

Згодна з генеральным планам «Ост», прадугледжвалася выселіць 75% насельніцтва Беларусі, 10% (пераважна інтэлігенцыю і тых, хто можа аказаць супраціў) - знішчыць, 15% - анямечыць. Што ж тычыцца пражываўшых на тэрыторыі Беларусі яўрэяў і цыган, то іх як народы чакала пагалоўнае вынішчэньне. У якасці асноўнай прылады знішчэння беларускага насельніцтва фашысты выкарыстоўвалі лагеры смерці, арганізаваныя на тэрыторыі БССР у вялікай колькасці і пад рознымі назвамі. Таксама ўжываўся масавы згон насельніцтва на катаржныя работы ў Германію і еўрапейскія краіны.

У перыяд вайны ў Беларусі функцыянавала звыш 500 месцаў прымусовага ўтрымання грамадзянскага насельніцтва, 260 лагераў смерці і 170 гета, у якіх знішчана не менш за 1,4 мільёна чалавек. Таксама праведзена больш за 140 буйных карных аперацый, падчас якіх знішчана больш за дзевяць тысяч вёсак. Падчас вайны ў Беларусі разбурана 209 гарадоў і пасёлкаў, найбольшая шкода нанесена арганізацыям прамысловасці, чыгуначнага транспарту, жыллёва-камунальнай гаспадаркі. Практычна знішчаны харчовая, машынабудаўнічая, металаапрацоўчая, сельскагаспадарчая і лясная галіны. Разбурэнню падвергліся тысячы тэатраў і клубаў, музеяў, бібліятэк, сотні ўстаноў навукі, адукацыі, медыцыны і ўстаноў вольнага часу. Найбольш каштоўныя карціны, рукапісы, гравюры былі вывезены ў Германію.

Халакост на тэрыторыі Беларусі дасягнуў самых вялікіх маштабаў у Еўропе. Усяго ахвярамі Халакосту ў Еўропе сталі 6 мільёнаў яўрэяў. У рамках «канчатковага вырашэння яўрэйскага пытання» на тэрыторыі Беларусі было забіта амаль 800 тысяч яўрэйскіх грамадзян і каля 200 тысяч яўрэяў, дэпартаваных у беларускія гета з Германіі і еўрапейскіх краін. Дакладныя маштабы Халакосту яшчэ трэба будзе вызначыць, але, ужо ўсталяваныя лічбы кажуць пра вельмі лютыя нават па мерках нацысцкай Германіі тэроры ў дачыненні да яўрэяў на тэрыторыі Беларусі.

Што тычыцца знішчэння цыган, то, дакладныя лічбы яшчэ трэба будзе ўсталяваць, але, на тэрыторыі Беларусі знішчана не менш за 30 тысяч прадстаўнікоў гэтага народа. Забойства цыгана наогул не лічылася злачынствам.

Стрыжневым элементам ідэалогіі ўсіх памагатых фашыстаў на акупаванай тэрыторыі БССР у гады Вялікай Айчыннай вайны з'яўляліся бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня» ўзору 1918 года. Пад гэтымі сімваламі вёўся генацыд і тэрор насельніцтва нароўні з гітлераўскай свастыкай.

Вёскі Жодзінскага сельсавета, спаленыя разам з жыхарамі і без жыхароў (паводле кадастравай карты і звестак з кнігі «Памяць»):

 1. Будагава

2. Глінішча

3. Зарэчча

4. Забрадзенне

5. Выспа

6. Паддуб'е

7. Расошнае

8. Трубянок

9. Ялоўка

10. Ялавіца

11. Сухі востраў

12. Калюжкі

13. (дадзеныя не дакладныя) Прыбор'е

14. (дадзеныя не дакладныя) Замлынне

Генацыд у Жодзіне і ваколіцах

Гета ў Барысаве праіснавала вельмі кароткі час з 27 жніўня па 21 кастрычніка 1941г. Знішчэнне вязняў гета пачалася з 19 на 20 кастрычніка. Па нямецкіх справаздачах толькі за 20-21 кастрычніка 1941 года было расстраляна 7245 барысаўскіх яўрэяў. Усяго, з улікам іншых, менш масавых расстрэлаў і забойстваў, колькасць яўрэйскіх ахвяр у Барысаве складае прыкладна каля 10 000 чалавек.

30 жніўня 1941 года ўсё яўрэйскае насельніцтва Лагойска сабралі і абвясцілі, што іх перасяляюць у Гайну. Аналагічным чынам фашысты паступілі з яўрэйскім насельніцтвам Гайны, сказаўшы, што іх перасяляюць у Лагойск. Па «Гайненскай» дарозе калонамі мірных жыхароў накіравалі да выкапанай ямы ва ўрочышчы «Іванаўшчына». Каля ямы людзей падзялялі на групы: жанчыны з груднымі дзецьмі і падлеткамі, жанчыны сярэдніх гадоў і пажылыя, старыя і хворыя... Людзей распраналі і заганялі ў гэту велізарную яму, якая стала для іх уласнаручна выкапанай магілай, пасля чаго расстрэльвалі.

У перыяд нямецкай акупацыі Смалявіцкага раёна ў верасні 1941 года быў зроблены масавы расстрэл яўрэйскага насельніцтва, якое пражывала ў м. Смалявічы Мінскай вобласці. Расстрэл выраблялі немцы з непасрэдным удзелам паліцыі на гары Апутокна адлегласці ад м-ка 3 км. Усяго было расстраляна да 2000 савецкіх грамадзян яўрэйскай нацыянальнасці, у тым ліку старыя, жанчыны і дзеці. Пры раскопцы магілы расстраляных выявіць трупы не прадставілася магчымасці. З мэтай схаваць свае злачынствы немцы трупы спалілі.

На тэрыторыі Жодзіна непрацяглы час існавала таксама гета, дзе часова ўтрымліваліся яўрэі з вёскі Жодзіна, якія затым былі дэпартаваны ў гета ў іншыя населеныя пункты Беларусі. У выніку ў вёсцы Жодзіна не засталося ніводнага яўрэя. Месцаў масавага забойства жыхароў у Жодзіне няма, па ўспамінах мясцовых жыхароў Жодзіна пазбег масавага тэрору з боку гітлераўскіх улад. Тым не менш на чыгуначнай станцыі «Жодзіна» адбываліся двойчы арышты падпольшчыкаў, многія з іх загінулі ў Барысаўскай турме. Жодзінцаў таксама адпраўлялі на катаржную працу ў Германію. Перад вызваленнем Жодзіна, падчас адступлення, немцы ўжылі тактыку «выпаленай зямлі». Паводле ўспамінаў I. С. Сямашкі, у вёсцы ацалела толькі некалькі дамоў.